دی اکتیل فتالات چیست و چه کاربردی دارد؟
دی‌اکتیل فتالات (DOP) یک ترکیب شیمیایی پرکاربرد است که عمدتاً به عنوان نرم‌کننده در صنایع مختلف استفاده می‌شود. این ماده به صورت مایع شفاف و بی‌رنگ با بوی ملایم در بازار موجود است و با بسیاری از حلال‌های آلی سازگار است، اما در آب محلول نیست. DOP به تولیدکنندگان این امکان را می‌دهد تا تغییرات دلخواه را در محصولات ایجاد کنند و کیفیت و عملکرد آن‌ها را بهبود بخشند.
ما امروز در این مطلب از نشریه شیمی شیمی داکس قصد داریم به بررسی ماده شیمیایی روغن DOP یا دی‌اکتیل فتالات بپردازیم و به این سوال که دی‌اکتیل فتالات چیست و چه کاربردی دارد؟ پاسخ دهیم. پس لطفا مثل همیشه تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
دی اکتیل فتالات چیست؟
دی اکتیل فتالات یا همان روغن DOP یک ترکیب آلی با فرمول شیمیایی C24H38O4 می باشد که در واقع به عنوان یک نرم‌کننده شیمیایی برای افزایش انعطاف‌پذیری و دوام پلاستیک‌ها، رزین‌ها و رنگ‌ها استفاده می‌شود. این ماده عمدتاً به صورت مایع شفاف و بی‌رنگ عرضه می‌شود و با اکثر رزین‌ها و حلال‌های آلی سازگار است، اما باید بدانید که در آب حل نمی‌شود.
جالبه بدانید که دی اکتیل فتالات(روغن DOP) در صنعت شیمیایی بیشتر به عنوان یک افزودنی(additive) شناخته می‌شود و کاربرد دارد. در ادامه برای درک بهتر شما یک جدول از مشخصات فیزیکی و شیمیایی این ماده، آماده کردیم.
| ویژگی | مشخصات دی‌اکتیل فتالات (DOP) |
|---|---|
| نام ماده شیمیایی | دی‌اکتیل فتالات |
| نام لاتین | Di-Octyl Phthalate |
| فرمول شیمیایی | C24H38O4 |
| چگالی | 0.986 g/cm³ (در 20°C) |
| نقطه جوش | 386°C |
| نقطه ذوب | -50°C |
| رنگ و شکل | مایع شفاف و بی‌رنگ |
| بو | ملایم و مشخص |
| حلالیت | حل در اکثر حلال‌های آلی، نامحلول در آب |
| نقطه اشتعال | 430°F (≈221°C) |
| کاربردها | نرم‌کننده PVC، سیال دی‌الکتریک و هیدرولیک، حلال شیمیایی |
نماد دی اکتیل فتالات چیه؟ فرق dop با deph چیه؟
DEHP و DOP در واقع نام‌های متفاوت برای یک ترکیب شیمیایی واحد هستند؛ یعنی دی‌اکتیل فتالات یا همان دی(۲-اتیل‌هگزیل) فتالات. تفاوت اصلی در نام‌گذاری آن‌هاست: در متون علمی و پژوهشی بیشتر از نام دقیق‌تر یعنی DEHP استفاده می‌شود، در حالی که در صنعت پلاستیک و به‌ویژه در تولید PVC، نام اختصاری و تجاری DOP رواج دارد. بنابراین، از نظر ساختار و ترکیب شیمیایی تفاوتی وجود ندارد، اما در حوزه‌ی کاربرد و ادبیات علمی–صنعتی، یکی علمی‌تر (DEHP) و دیگری صنعتی‌تر (DOP) است.
به بیان ساده، هر زمان با واژه‌ی DOP روبه‌رو شدید، بدانید همان DEHP است که در زبان صنعتی به کار می‌رود. این دو اصطلاح ممکن است باعث سردرگمی شوند، اما هیچ تفاوت واقعی در ماهیت شیمیایی آن‌ها وجود ندارد.
کاربردهای روغن dop
در ادامه این مطلب 6 تا از مهمترین کاربردهای دی اکتیل فتالات را برای شما شرح خواهیم داد.
1. نرم‌کننده در پلی وینیل کلراید (PVC)
DOP یکی از پرکاربردترین نرم‌کننده‌ها در تولید پلاستیک‌های انعطاف‌پذیر PVC است. این ماده با ایجاد انعطاف و نرمی در پلیمرها، باعث می‌شود که محصول نهایی ترک نخورد و مقاومت بیشتری در برابر فشار و ضربه داشته باشد. به همین دلیل، بسیاری از محصولات PVC از قبیل کابل‌ها، شیلنگ‌ها و کفپوش‌ها از DOP بهره می‌برند.
2. استفاده در رنگ‌ها و پوشش‌ها
دی‌اکتیل فتالات در صنعت رنگ و پوشش برای افزایش چسبندگی، مقاومت در برابر ترک و انعطاف سطح به کار می‌رود. این ماده به رنگ‌ها کمک می‌کند تا پس از خشک شدن سطحی صاف و یکنواخت ایجاد کنند و عمر مفید پوشش‌ها را افزایش می‌دهد.
3. کاربرد در لاستیک‌های مصنوعی
DOP در لاستیک‌های مصنوعی به عنوان نرم‌کننده و تقویت‌کننده انعطاف‌پذیری استفاده می‌شود. این ماده باعث می‌شود که لاستیک‌ها در برابر تغییر شکل ناشی از فشار یا ضربه مقاوم باشند و در عین حال، روند ولکانیزه شدن آن‌ها تحت تأثیر قرار نگیرد.
4. سیال دی‌الکتریک و هیدرولیک
به دلیل ثبات شیمیایی و حرارتی خوب، DOP در صنایع الکترونیک و مکانیک به عنوان سیال دی‌الکتریک و هیدرولیک کاربرد دارد. این ویژگی باعث می‌شود که در تجهیزات حساس و مدارهای الکتریکی، انتقال انرژی و عملکرد بدون اختلال انجام شود.
5. حلال در صنایع شیمیایی
دی‌اکتیل فتالات به عنوان یک حلال مناسب برای رزین‌ها، روغن‌ها و سایر مواد شیمیایی مورد استفاده قرار میگیرد. قابلیت حل‌کنندگی بالای این ماده، آن را برای فرآیندهای صنعتی که نیاز به ترکیب یکنواخت مواد دارند، ایده‌آل می‌سازد.
6. تولید محصولات پلاستیکی منعطف
DOP به تولید لوازم پلاستیکی انعطاف‌پذیر مانند فیلم‌ها، ورق‌ها و قطعات قابل خم شدن کمک می‌کند. با افزودن این ماده، محصولات پلاستیکی نه تنها انعطاف بیشتری پیدا می‌کنند، بلکه مقاومت آن‌ها در برابر سایش و ترک نیز افزایش می‌یابد، که کاربردهای گسترده‌ای در صنایع بسته‌بندی و لوازم مصرفی پیدا می‌کند.
7- سایر کاربردهای روغن dop
کاربردهای این ماده فقط به 6 مورد بالا خلاصه نمی‌شود و ما در ادامه برخی دیگر از کاربردهای dop را برای شما شرح خواهیم داد.
- استفاده به عنوان ماده افزودنی در فرآیندهای گوناگون صنعتی
- صنایع ساخت چسب: شامل چسب پلی‌اورتان، چسب چوب، کاغذ دیواری، پارکت و غیره
- لوازم آرایشی و بهداشتی: کرم‌ها، لوسیون‌ها، لاک ناخن و محصولات مراقبت شخصی
- مواد شوینده: به عنوان امولسیفایر و افزایش‌دهنده قدرت پاک‌کنندگی
- صنایع کاغذسازی و فرآیند پرداخت تکمیلی کاغذ
- تولید گرانول‌های صنعتی
- ساخت پیشرانه‌های موشکی
- روان‌کننده در صنایع نساجی و تولید منسوجات
- کاهش چگالی ماده مذاب برای یکنواخت شدن آن
- کاربرد در مصالح ساختمانی مانند کاغذ دیواری، سقف وینیل، عایق سیم برق و غیره
- به عنوان عامل پلاستی‌سایزر در موادی غیر از PVC مثل پلی‌وینیل بوتیرال، اتیل سلولز و نیترو سلولز
خطرات و عوارض دی‌اکتیل فتالات
همان طور که اشاره کردیم، دی‌اکتیل فتالات (DEHP/DOP) یکی از پرکاربردترین نرم‌کننده‌های پلاستیک است که تماس طولانی‌مدت با آن می‌تواند اثرات زیانباری بر سلامت انسان داشته باشد.
فتالات‌ها در چه محصولاتی یافت می‌شوند؟
لبنیات، گوشت، ماهی، روغن‌ها، محصولات پخته شده، شیر خشک نوزادان و غذاهای فرآوری شده یا حتی فست‌فودها به عنوان منبع اصلی که در معرض این ماده شیمیایی قرار میگیرد، شناخته می‌شوند. بهتره بدانید که فتالات ها به صورت مستقیم به غذا اضافه نمی‌شوند بلکه بصورت غیر مستقیم از طریق بسته بندی و آماده سازی غذا به مواد غذایی منتقل می‌شوند.
برای مثال می‌توانیم به تجهیزات pvc که در دوشیدن شیر و انتقال آن از مزارع به کارخانه های لبنیات اشاره کرد که منبعی برای ورود این ماده شیمیایی به لبنیات مصرفی می‌باشد.
اثرات احتمالی قرار گرفتن در معرض دی اکتیل فتالات
در ادامه چند مشکل احتمالی قرار گرفتن زیاد در معرض دی اکتیل فتالات را با هم بررسی خواهیم کرد.
1- اختلالات غدد درون ریز
دی‌اکتیل فتالات (DEHP) یکی از فتالات‌های پرکاربرد است که می‌تواند به‌عنوان یک مختل‌کننده غدد درون‌ریز عمل کند. این ماده با تقلید یا مسدود کردن عملکرد هورمون‌ها در بدن، تعادل هورمونی را به‌هم می‌زند. در نتیجه، عملکرد طبیعی غددی مانند تیروئید، هیپوفیز و غدد جنسی مختل می‌شود و پیامدهای بلندمدتی بر سلامت عمومی ایجاد می‌کند.
2- ناهنجاری در دستگاه تناسلی مردانه
قرار گرفتن طولانی‌مدت یا حتی کوتاه‌مدت در معرض دی‌اکتیل فتالات می‌تواند باعث بروز ناهنجاری‌های دستگاه تناسلی مردانه شود. در مطالعات مختلف دیده شده که این ماده با تأثیر بر رشد بیضه‌ها و مجاری تناسلی، احتمال بروز مشکلاتی مانند بیضه نزول نکرده، کوچک شدن بیضه‌ها و حتی کاهش باروری در سنین بزرگسالی را افزایش می‌دهد.
3- آسیب به DNA در اسپرم
یکی از نگرانی‌های جدی در مورد DEHP، آسیب به DNA اسپرم است. این ماده می‌تواند از طریق ایجاد استرس اکسیداتیو، به ساختار ژنتیکی اسپرم آسیب وارد کند. این آسیب‌ها باعث کاهش کیفیت اسپرم، کاهش توانایی باروری و افزایش احتمال بروز ناهنجاری‌های ژنتیکی در نسل بعدی می‌شود.
4- کاهش سطح تستوسترون و تغییر در تولید هورمون تیروئید
مطالعات حیوانی و انسانی نشان داده‌اند که تماس با دی‌اکتیل فتالات می‌تواند موجب کاهش سطح تستوسترون در مردان شود. همچنین این ماده در عملکرد غده تیروئید دخالت کرده و تولید هورمون‌های تیروئیدی را تغییر می‌دهد. این تغییرات هم بر متابولیسم و هم بر رشد و تکامل بدن اثر منفی دارند.
5- اختلالات رشد عصبی در نوزادان یا کودکان
یکی از مهمترین خطرات DEHP، تأثیر آن بر رشد و تکامل عصبی نوزادان و کودکان است. مواجهه مادر باردار با این ماده می‌تواند منجر به کاهش ضریب هوشی، بروز مشکلات یادگیری و اختلالات رفتاری در کودک شود. به همین دلیل، زنان باردار و کودکان گروه‌های پرخطر در مواجهه با این ماده محسوب می‌شوند.
6- مشکلات کبدی و کلیوی (مورد انتخابی)
کبد و کلیه از مهمترین اندام‌های درگیر در سم‌زدایی بدن هستند و مطالعات نشان داده‌اند که دی‌اکتیل فتالات می‌تواند باعث التهاب و آسیب به بافت کبد و کلیه شود. قرارگیری طولانی‌مدت در معرض این ماده با بروز بیماری‌های مزمنی مانند فیبروز کبدی و کاهش عملکرد کلیوی ارتباط دارد.
7- سایر مشکلات
علاوه بر موارد ذکر شده، دی‌اکتیل فتالات با طیف وسیعی از پیامدهای منفی دیگر نیز همراه است. از جمله این مشکلات می‌توان به افزایش خطر چاقی، دیابت نوع ۲، بیماری‌های قلبی-عروقی، و اختلال در سیستم ایمنی اشاره کرد. این تنوع اثرات نشان می‌دهد که مواجهه با DEHP تنها یک خطر محدود نیست بلکه می‌تواند سلامت عمومی بدن را در ابعاد مختلف تهدید کند.
شرایط نگهداری و ایمنی (MSDS)
براساس برگه اطلاعات ایمنی مواد (MSDS)، دی‌اکتیل فتالات باید در ظروف محکم و دربسته و در محلی خنک، خشک و دارای تهویه مناسب نگهداری شود. دور از منابع حرارت، جرقه و نور مستقیم خورشید قرار گیرد تا از تجزیه یا تبخیر ناخواسته جلوگیری شود. هنگام کار با این ماده استفاده از دستکش مقاوم، عینک ایمنی و ماسک تنفسی توصیه می‌شود تا خطر تماس پوستی یا استنشاق بخارات کاهش یابد. همچنین باید از رهاسازی آن در محیط زیست جلوگیری شود، زیرا تجزیه‌پذیری پایینی دارد و می‌تواند آلودگی محیطی ایجاد کند.
بازار جهانی روغن dop
چین به عنوان بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده dop در حهان شناخته می‌شود، جالبه بدانید که بازار جهانی این ماده شیمیایی در سال 2024 حدود ۴ میلیارد دلار برآورد شده و با نرخ رشد سالانه مرکب تقریبی ۵ تا ۷ درصد پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 به حدود ۵.۵ تا ۶.۲ میلیارد دلار برسد.
