در دنیای امروز، پاکیزگی و ضدعفونی کردن سطوح از اهمیت بالایی برخوردار است. چه در خانه، چه در محیط‌های کاری و چه در مراکز درمانی، همیشه به دنبال راه‌هایی برای از بین بردن آلودگی‌ها و میکروب‌ها هستیم. یکی از مواد شیمیایی که در این زمینه بسیار پرکاربرد است، وایتکس یا همان مایع سفیدکننده است.
این ماده، به دلیل قدرت بالای ضدعفونی‌کنندگی و لکه‌بری، در بسیاری از خانه‌ها و صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما آیا تا به حال فکر کرده‌اید که وایتکس چیست و چگونه عمل می‌کند؟ ما امروز در شیمی داکس قصد داریم به تمام سوالات شما در خصوص این ماده شیمیایی پاسخ بدهیم. پس لطفا تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
آب ژاول چیست؟
وایتکس یا آب ژاول یک محلول شیمیایی بر پایه سدیم هیپوکلریت(NaOCl) است که به عنوان یک ماده سفیدکننده و ضدعفونی‌کننده قوی شناخته می‌شود. این ترکیب با خاصیت اکسیدکنندگی بالا، توانایی از بین بردن باکتری‌ها، ویروس‌ها و لکه‌های آلی را دارد. این ماده شیمیایی برای اولین بار در قرن ۱۸ میلادی توسط شیمیدان فرانسوی کلود لوئی برتوله (Claude Louis Berthollet) کشف شد. او در سال ۱۷۸۵ میلادی در شهر ژاول فرانسه، روشی برای تولید یک محلول سفیدکننده بر پایه هیپوکلریت توسعه داد که به سرعت به عنوان یک ماده موثر در صنعت نساجی برای سفید کردن پارچه‌ها مورد استفاده قرار گرفت. این ماده بعدها با نام آب ژاول شناخته شد.
| ویژگی | مشخصات |
|---|---|
| نام ماده شیمیایی | آب ژاول (سدیم هیپوکلریت) |
| نام لاتین | Sodium Hypochlorite |
| فرمول شیمیایی | NaOCl |
| نام‌های دیگر | مایع سفیدکننده، وایتکس، هیپوکلریت سدیم |
| شکل ظاهری | مایع زرد کم‌رنگ یا بی‌رنگ |
| بو | بوی تند و کلر مانند |
| pH | 11 تا 13 (بسیار قلیایی) |
| چگالی | 1.1 تا 1.2 گرم بر سانتی‌متر مکعب |
| حلالیت در آب | محلول در آب |
| خاصیت اکسیدکنندگی | بالا (قابلیت از بین بردن مواد آلی و میکروارگانیسم‌ها) |
| دمای تجزیه | در دمای بالا یا تحت نور مستقیم تجزیه می‌شود |
| خطرات | خورنده برای پوست و چشم، تولید گاز سمی در ترکیب با اسیدها |
نحوه استفاده از مایع سفید کننده
در ادامه به بررسی نحوه استفاده وایتکس در 3 مورد رایج و پرکاربرد را با هم بررسی می‌کنیم.
1. ضدعفونی سطوح: وایتکس یک ماده مؤثر برای ضدعفونی سطوح غیرمتخلخل مانند کفپوش، سینک و دستشویی است. برای این کار، محلولی با نسبت ۱ قسمت وایتکس به ۱۰ قسمت آب (برای سطوح معمولی) یا ۱ به ۵ (برای سطوح آلوده‌تر) تهیه کنید. این محلول را روی سطح اسپری کنید یا با دستمال آغشته به آن، سطح را تمیز نمایید. پس از ۵-۱۰ دقیقه، سطح را با آب تمیز بشویید تا باقی‌مانده وایتکس از بین برود. این روش به از بین بردن باکتری‌ها و ویروس‌ها کمک می‌کند.
2. سفید کردن لباس‌ها: وایتکس برای سفید کردن لباس‌های سفید بسیار مؤثر است. برای این کار، نصف فنجان وایتکس را به ماشین لباس‌شویی اضافه کنید. توجه داشته باشید که از وایتکس فقط برای لباس‌های سفید استفاده شود، زیرا استفاده روی لباس‌های رنگی باعث رنگ‌پریدگی و آسیب به پارچه می‌شود. این روش به بازگرداندن سفیدی و درخشندگی لباس‌های سفید کمک می‌کند.
3. از بین بردن قارچ و کپک: وایتکس برای از بین بردن قارچ و کپک از سطوح مختلف بسیار مؤثر است. برای این کار، محلولی با نسبت ۱ قسمت وایتکس به ۱۰ قسمت آب تهیه کنید و آن را روی سطح آلوده اسپری کنید یا با دستمال آغشته به محلول، سطح را تمیز نمایید. پس از ۱۰ دقیقه، سطح را با آب بشویید. این روش به حذف قارچ و کپک و جلوگیری از رشد مجدد آن‌ها کمک می‌کند.
انواع سفیدکننده
وایتکس‌ها یا سفیدکننده‌ها به صورت کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند.
1. سفیدکننده‌های بر پایه کلر
این نوع سفیدکننده‌ها حاوی سدیم هیپوکلریت (NaOCl) هستند و به دلیل خاصیت ضدعفونی‌کنندگی و از بین بردن لکه‌های قوی، در مصارف خانگی، بیمارستانی و صنعتی بسیار کاربرد دارند. وایتکس رایج که در خانه‌ها برای تمیزکاری و ضدعفونی استفاده می‌شود، از این نوع است. از معایب آن می‌توان به بوی تند و خاصیت خورندگی اشاره کرد.
2. سفیدکننده‌های بر پایه اکسیژن
این دسته از سفیدکننده‌ها معمولاً شامل پراکسید هیدروژن (آب‌اکسیژنه) یا ترکیباتی مانند پراکربنات سدیم هستند. این نوع وایتکس نسبت به سفیدکننده‌های کلردار ملایم‌تر بوده و کمتر باعث آسیب به الیاف پارچه یا سطوح حساس می‌شود. سفیدکننده‌های اکسیژنه بیشتر در صنایع نساجی و برای شست‌وشوی لباس‌های رنگی و حساس استفاده می‌شوند.
کاربرد آب ژاول
فکر میکنم تااینجای این مطلب تا حدودی با کاربردهای آب ژاول یا همان وایتکس آشنا شدید، در ادامه به صورت مفصل به معرفی کاربردهای این ماده شیمیایی خواهیم پرداخت.
1. ضدعفونی و گندزدایی
یکی از اصلی‌ترین کاربردهای آب ژاول، ضدعفونی کردن سطوح و محیط‌ها است. این ماده توانایی از بین بردن طیف وسیعی از باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها را دارد و به همین دلیل در بیمارستان‌ها، مراکز درمانی، صنایع غذایی و مصارف خانگی برای گندزدایی از سطوح، سرویس‌های بهداشتی و حتی آب آشامیدنی استفاده می‌شود.
2. سفیدکنندگی و لکه‌بری
آب ژاول به عنوان یک ماده سفیدکننده قوی، برای پاک کردن لکه‌های سخت از روی لباس، پارچه، کاشی، سرامیک و ظروف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در صنعت نساجی، از این ماده برای سفید کردن الیاف پارچه استفاده می‌شود. البته در استفاده از آن باید احتیاط کرد، زیرا می‌تواند به برخی پارچه‌های حساس آسیب برساند.
3. تصفیه آب و فاضلاب
در فرآیندهای تصفیه آب آشامیدنی و فاضلاب، از آب ژاول برای از بین بردن آلودگی‌های میکروبی و کنترل رشد جلبک‌ها استفاده می‌شود. این ماده با اکسید کردن آلاینده‌ها و کاهش بار میکروبی، به بهبود کیفیت آب کمک می‌کند.
4. کاربرد در صنایع غذایی
آب ژاول در صنایع غذایی به عنوان یک ماده ضدعفونی‌کننده برای شست‌وشوی میوه‌ها، سبزیجات و سطوح تماس با مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته میزان استفاده از آن باید مطابق با استانداردهای بهداشتی باشد تا از باقی‌ماندن مواد شیمیایی مضر جلوگیری شود.
5. کاربرد در صنایع کاغذ و پالپ
در صنعت کاغذسازی، آب ژاول برای سفید کردن خمیر کاغذ و از بین بردن ناخالصی‌ها استفاده می‌شود. این فرآیند باعث تولید کاغذهایی با کیفیت بالاتر و رنگ روشن‌تر می‌شود.
6. کاربرد در صنعت نساجی و چرم‌سازی
علاوه بر سفید کردن الیاف پارچه، آب ژاول در صنعت چرم‌سازی نیز برای تمیز کردن و آماده‌سازی چرم خام به کار می‌رود. این ماده به حذف چربی‌ها و پروتئین‌های اضافی از سطح چرم کمک می‌کند.
7. حذف بوی نامطبوع
به دلیل خاصیت اکسیدکنندگی قوی، آب ژاول می‌تواند بوهای نامطبوع ناشی از کپک، فاضلاب، و مواد آلی تجزیه‌شده را از بین ببرد. به همین دلیل در برخی موارد برای رفع بوی بد از سیستم‌های فاضلاب و لوله‌کشی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خطرات و عوارض آب ژاول
آب ژاول با وجود کاربردهای گسترده‌ای که دارد، در صورت استفاده نادرست می‌تواند خطرناک باشد. استنشاق بخارات آن ممکن است باعث تحریک شدید دستگاه تنفسی و مشکلاتی مانند سرفه، تنگی نفس و التهاب ریه‌ها شود. تماس مستقیم با پوست و چشم نیز می‌تواند منجر به سوختگی‌های شیمیایی، التهاب و قرمزی پوست گردد. همچنین، ترکیب آب ژاول با مواد اسیدی یا آمونیاک می‌تواند گازهای سمی کلر و کلرامین تولید کند که بسیار خطرناک و در موارد شدید کشنده است.
شرایط ایمنی و نگهداری(msds)
برای نگهداری ایمن آب ژاول، باید آن را در ظروف دربسته، دور از نور مستقیم خورشید و در محیطی خشک و خنک قرار داد، زیرا گرما و نور می‌توانند باعث تجزیه و کاهش کارایی آن شوند. هنگام استفاده، توصیه می‌شود از دستکش، عینک ایمنی و ماسک برای جلوگیری از تماس با پوست و استنشاق بخارات آن استفاده شود. همچنین، این ماده نباید در کنار مواد اسیدی، آمونیاک یا سایر ترکیبات شیمیایی واکنش‌پذیر قرار گیرد، زیرا ممکن است باعث تولید گازهای خطرناک شود. در صورت تماس با پوست یا چشم، باید محل آلوده را سریعاً با مقدار زیادی آب شست‌وشو داده و در صورت بروز علائم شدید، به پزشک مراجعه کرد.
فرایند تولید آب ژاول
آب ژاول یا سدیم هیپوکلریت (NaOCl) از طریق واکنش کلر (Cl₂) با محلول سدیم هیدروکسید (NaOH) تولید می‌شود. این واکنش در دمای کنترل‌شده انجام می‌شود تا از تجزیه سریع محصول جلوگیری شود. مراحل کلی تولید آب ژاول شامل موارد زیر است:
- حلالیت کلر در آب: در ابتدا، گاز کلر (Cl₂) در آب حل می‌شود تا یون‌های هیپوکلریت و کلرید تشکیل شوند. این مرحله در یک راکتور مخصوص انجام می‌شود که میزان ورود کلر و دما در آن به دقت کنترل می‌شود.
- واکنش با سدیم هیدروکسید: کلر حل‌شده با محلول سدیم هیدروکسید (NaOH) واکنش داده و محلول سدیم هیپوکلریت تولید می‌شود، در این واکنش، علاوه بر سدیم هیپوکلریت (NaOCl)، مقداری سدیم کلرید (NaCl) (نمک) و آب نیز تولید می‌شود.
- رقیق‌سازی و ذخیره‌سازی: محلول به دست آمده معمولاً برای کاهش غلظت و افزایش پایداری، با آب رقیق می‌شود. سپس در مخازن مخصوص پلی‌اتیلنی یا ضدخوردگی ذخیره و بسته‌بندی می‌شود.
تفاوت کلر با مایع سفید کننده (آب ژاول) چیست؟
کلر(Cl₂) و آب ژاول(سدیم هیپوکلریت – NaOCl) هر دو مواد شیمیایی با خاصیت ضدعفونی‌کننده و سفیدکننده هستند، اما تفاوت‌های مهمی دارند. کلر یک گاز زرد-سبز رنگ با بوی تند و قوی است که به شکل گاز فشرده یا محلول در آب برای ضدعفونی استخرها، تصفیه آب آشامیدنی و صنایع مختلف استفاده می‌شود. از سوی دیگر، آب ژاول یک محلول مایع حاوی سدیم هیپوکلریت است که در مصارف خانگی و صنعتی برای سفیدکنندگی و گندزدایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
یکی از تفاوت‌های کلیدی این دو ماده در حالت فیزیکی و نحوه استفاده آن‌هاست؛ کلر به دلیل ماهیت گازی خود، واکنش‌پذیری بالاتر و خطر استنشاق گازهای سمی را دارد، در حالی که آب ژاول در حالت مایع بوده و استفاده از آن در محیط‌های خانگی ایمن‌تر است. علاوه بر این، کلر خالص معمولاً در تصفیه آب و صنایع شیمیایی به کار می‌رود، در حالی که آب ژاول به عنوان یک سفیدکننده رایج در خانه‌ها و بیمارستان‌ها شناخته می‌شود.
تفاوت هیپوکلریت سدیم و کلسیم
یکی از سوالاتی که در حوزه کلرها بسیار پرتکرار است، بحث تفاوت هیپوکلریت سدیم با هیپوکلریت کلسیم، که در ادامه یه ساده ترین شکل ممکن این دو ماده شیمیایی را بررسی و مقایسه می‌کنیم. هیپوکلریت سدیم (Sodium Hypochlorite) و هیپوکلریت کلسیم (Calcium Hypochlorite) هر دو از ترکیبات کلردار هستند که به‌عنوان مواد ضدعفونی‌کننده قوی در صنایع مختلف استفاده می‌شوند. با این حال، این دو ترکیب از نظر شیمیایی، فیزیکی و کاربردهای عملی تفاوت‌هایی دارند.
| ویژگی | هیپوکلریت سدیم (Sodium Hypochlorite) | هیپوکلریت کلسیم (Calcium Hypochlorite) |
|---|---|---|
| فرمول شیمیایی و ساختار | فرمول شیمیایی NaOCl است و به‌صورت محلول در آب (مایع) یافت می‌شود. | فرمول شیمیایی Ca(ClO)₂ است و به‌صورت جامد (پودر یا گرانول) وجود دارد. |
| غلظت کلر موجود | حاوی ۵ تا ۱۵ درصد کلر فعال است. | حاوی ۶۵ تا ۷۰ درصد کلر فعال است. |
| پایداری و ماندگاری | ناپایدار است و به مرور زمان تجزیه می‌شود. | پایدارتر است و ماندگاری طولانی‌تری دارد. |
| کاربردها | ضدعفونی آب آشامیدنی، استخرها، سطوح و صنایع غذایی. همچنین به‌عنوان سفیدکننده در صنایع نساجی و کاغذ. | ضدعفونی آب استخرها، منابع آب آشامیدنی، سطوح و تصفیه آب در مناطق فاقد دسترسی به آب تمیز. |
| حمل و نقل و نگهداری | به‌صورت مایع است و نیاز به ظروف مقاوم به خوردگی دارد. باید در جای خنک و دور از نور نگهداری شود. | به‌صورت جامد است و نیاز به ظروف مقاوم به رطوبت دارد. نگهداری در مناطق دورافتاده مناسب است. |
| ایمنی | ممکن است باعث تحریک پوست و چشم شود. در صورت ترکیب با اسیدها، گاز کلر سمی تولید می‌کند. | در صورت تماس با آب یا رطوبت، می‌تواند گاز کلر آزاد کند. باید در جای خشک نگهداری شود. |
جمع بندی
ما امروز با هم یاد گرفتیم که آب ژاول یا وایتکس یک ماده شیمیایی پرکاربرد است که در صنایع مختلفی مانند ضدعفونی‌کردن، سفیدکنندگی، تصفیه آب و گندزدایی سطوح استفاده می‌شود. همچنین متوجه شدیم که این ماده به دلیل خاصیت اکسیدکنندگی و خورندگی که دارد، باید با احتیاط فراوان استفاده شود. خطرات مرتبط با آن شامل تحریک پوست، چشم‌ها و مشکلات تنفسی است، بنابراین آگاهی از روش‌های ایمن نگهداری و استفاده از آن امری ضروری است.
اگر هنوز سوالاتی در رابطه با آب ژاول یا هر موضوع دیگری دارید، تیم کارشناسی ما در شیمی داکس آماده پاسخگویی به سوالات شماست. برای دریافت مشاوره و اطلاعات بیشتر، با ما در تماس باشید.
سوالات متداول
وایتکس (آب ژاول) اسید است یا باز؟
میزان ضد عفونی کنندگی این ماده چقدر است؟
آیا می‌توانید مواد سفید کننده و مواد شوینده را مخلوط کنید؟
