هر آنچه که باید در مورد میوه ترنج بدانید
ترنج؛ میوه‌ای ناشناخته با خواص شگفت‌انگیز
دقت کردید که یکسری میوه‌ها هست که ما آن را کامل می‌شناسیم ولی هیچ‌وقت تو رژیم غذاییمان از آن استفاده نکردیم و یا تو بازار خیلی ساده از کنارش رد می‌شویم. ترنج دقیقاً یکی از همان میوه‌هاست… میوه ای که ظاهرش شبیه لیمو اما طعم و عطرش یه چیز دیگست؛
ترکیبی از ترشی و تلخی خاص که شاید برای بعضی‌ها ناآشنا باشد، ولی همین ویژگی باعث شده در طب سنتی، عطرسازی و حتی آشپزی ایرانی جای ویژه‌ای داشته باشد. ترنج از آن میوه‌هایی است که هرچه بیشتر درباره‌اش بدانید، بیشتر تعجب می‌کنید که چرا تا حالا آن را جدی نگرفتید!
ترنج میوه‌ای میان علم و فرهنگ
تو این مطلب تصمیم گرفتم که قبل از اینکه به معرفی خواص این میوه جذاب بپردازم، کمی راجب جایگاه، ریشه و تاریخچه این میوه صحبت کنم. ترنج با نام علمی Citrus medica یکی از قدیمی‌ترین اعضای خانواده‌ی بزرگ مرکبات است. این میوه در واقع جد بسیاری از مرکبات امروزی مثل لیمو و پرتقال به شمار میاد. جالبه بدانید در فارسی به آن بالنگ هم گفته می‌شود و در منابع طب سنتی با نام‌هایی مثل اترنج، تورنج، یا بادرنگ هم از ان نام بردند.
جالب است بدانید که واژه‌ی ترنج در تاریخ و فرهنگ ایران بار معنایی و نمادینی دارد. در ادبیات و شعر فارسی، ترنج گاهی به معنای چهره‌ی زیبا یا گردی رخ آمده است.
ترنج در کجا می روید؟
ترنج اصالتاً از نواحی جنوب و جنوب‌شرقی آسیا (به‌ویژه هند و چین) آمده، اما الان سالهاست که در مناطق جنوبی ایران مثل فارس، کرمان، هرمزگان و بوشهر هم کشت می‌شود.
فرق ترنج و بالنگ
گفتیم که نام دیگر ترنج، در واقع بالنگ است، ولی شاید برایتان جالب باشد که این دو میوه تفاوت‌هایی هم با هم دارند. هرچند هر دو از یک خانواده و گونه‌ی گیاهی هستند و اکثر مردم این دو را با هم اشتباه می گیرند ولی باید بدانید که ظاهر، طعم و کاربردشان فرق می‌کند.
ترنج معمولاً شبیه لیموی بزرگ است، پوستی نازک‌تر و آبدارتر دارد و طعم آن کمی ترش و تلخ است. در مقابل، بالنگ میوه‌ای ضخیم‌تر و کم‌آب‌تر است که بیشتر به‌خاطر بوی خوش و پوست معطرش شناخته می‌شود.
| ویژگی | ترنج | بالنگ |
|---|---|---|
| نام علمی | Citrus medica (واریتهٔ medica) | Citrus medica (واریتهٔ sarcodactylis) |
| ظاهر | شبیه لیمو، پوست نازک‌تر و آبدارتر | شکل انگشتی یا نامنظم، پوست ضخیم و گوشت کم |
| طعم | ترش‌ـ‌تلخ و معطر | ملایم‌تر، بسیار خوش‌عطر ولی کم‌آب |
| کاربرد خوراکی | مربا، شربت، دمنوش، طعم‌دهنده | مربا و شیرینی‌پزی (بیشتر از پوست استفاده می‌شود) |
| کاربرد صنعتی | عصاره و اسانس در عطر و صنایع غذایی | پوست معطر برای عطرسازی و اسانس خاص |
| نکتهٔ کلیدی | آبدار و چندکاره، میوه‌ای خوراکی و دارویی | پوست فوق‌العاده معطر، ارزشمند برای اسانس |
خواص ترنج برای بدن
میوه ترنج منبع غنی از ویتامین‌ها به ویژه ویتامین C و گروه ویتامین‌های B است که برای تقویت سیستم ایمنی و بهبود متابولیسم بدن بسیار مفید هستند. علاوه بر این، ترنج حاوی ترکیبات فعال گیاهی مانند لیموئن و برگاموتین است که به خواص ضدالتهابی و ضدباکتری آن کمک می‌کنند.
این میوه همچنین دارای آنتی‌اکسیدان‌های قوی است که با خنثی کردن رادیکال‌های آزاد، به حفظ سلامت سلول‌ها و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن کمک می‌کند و نقش مؤثری در سلامت عمومی بدن دارد. در ادامه با مهمترین خواص ترنج برای بدن آشنا خواهید شد.
- بهبود دستگاه گوارش و درمان یبوست: ترنج به حرکات طبیعی روده کمک می‌کند و می‌تواند یبوست را کاهش دهد. این میوه علاوه بر تسهیل هضم غذا، در طب سنتی برای کاهش نفخ و مشکلات معده توصیه می‌شود.
- تسکین اعصاب و کاهش استرس: ترنج حاوی موادی است که ترشح هورمون‌های شادی‌بخش مانند دوپامین و سروتونین را افزایش می‌دهند و باعث آرامش، کاهش اضطراب و استرس می‌شوند. مصرف آن همچنین می‌تواند در بهبود کیفیت خواب و کاهش علائم افسردگی مفید باشد.
- کاهش درد: ترنج موادی دارد که حساسیت عصبی نسبت به درد را کاهش می‌دهند. از این رو، در طب سنتی از روغن و عصاره ترنج برای کاهش سردرد و دردهای عضلانی استفاده می‌شود.
- سلامت پوست: روغن ترنج به ترمیم زخم‌ها، ترک پاشنه پا، تبخال و آکنه کمک می‌کند و در بسیاری از محصولات مراقبت از پوست مورد استفاده قرار می‌گیرد. ترکیبات فعال این میوه تولید کلاژن را تحریک کرده و باعث بهبود و بازسازی پوست می‌شوند.
- پیشگیری از عفونت: ترنج دارای خواص ضدعفونی‌کننده است و مانع رشد میکروب‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها می‌شود. استفاده از عصاره و روغن این میوه می‌تواند زخم‌ها را از عفونت محافظت کند و خطر بازگشت آن‌ها را کاهش دهد.
- بهبود مشکلات تنفسی: استفاده از ترنج می‌تواند در پیشگیری و درمان سرماخوردگی و مشکلات تنفسی مفید باشد. افزودن چند قطره از روغن آن به دستگاه بخور، به کاهش سرفه و تسهیل تنفس کمک می‌کند و برای افراد مبتلا به آسم یا سرفه شدید مفید است.
- رفع بوی بد دهان: استفاده از روغن ترنج به عنوان دهانشویه، به رفع بوی بد دهان و حفظ سلامت دهان کمک می‌کند.
- تقویت سیستم ایمنی بدن: ترنج با تقویت توان دفاعی بدن، مقاومت در برابر بیماری‌ها را افزایش میدهد و به سلامت کلی کمک می‌کند.
- پاکسازی کبد و معده: این میوه می‌تواند به دفع سموم از بدن و پاکسازی کبد و معده کمک کند و فرآیندهای متابولیک بدن را تسهیل نماید.
- بهبود عملکرد قلب و کاهش فشار خون: ترنج با اثرات ضدالتهابی و آرامش‌بخش، سلامت قلب را حمایت می‌کند و می‌تواند در کاهش فشار خون مؤثر باشد.
- افزایش انرژی و رفع خستگی: مصرف ترنج باعث افزایش انرژی، بهبود روحیه و کاهش خستگی می‌شود و می‌تواند حس شادابی و سرزندگی را به بدن بازگرداند.
- خاصیت ضدالتهابی و ضدباکتری: ترنج با داشتن ترکیبات فعال، التهاب بدن را کاهش میدهد و به مقابله با باکتری‌ها و عفونت‌های سطحی کمک می‌کند.
- کمک به هضم غذا و رفع سوءهاضمه: این میوه به تولید آنزیم‌ها و اسیدهای گوارشی کمک می‌کند و فرآیند هضم را راحت‌تر می‌سازد، به ویژه بعد از وعده‌های غذایی سنگین.
- کاهش تب: ترنج می‌تواند با افزایش ترشح مایعات و تحریک عملکرد متابولیک بدن، به کاهش تب و دفع سموم کمک کند.
مقایسه ترنج، لیمو و برگاموت
ترنج، لیمو و برگاموت هر سه از خانواده مرکبات هستند و شکل کلی آن‌ها شبیه هم است، اما تفاوت‌های قابل توجهی دارند. ترنج معمولاً پوستی چروکیده و ضخامت متوسط دارد و طعمی ترش‌ـ‌تلخ دارد، در حالی که لیمو آبدارتر و ترش‌تر است و در آشپزی و نوشیدنی‌ها کاربرد فراوان دارد. برگاموت میوه‌ای شبیه به لیمو است اما معمولاً کمی گردتر، با پوست ضخیم‌تر و طعم تلخ و معطر که در خوراکی کمتر مستقیم مصرف می‌شود، اما عصاره و روغن آن بسیار محبوب است.
معرفی برگاموت و کاربرد آن
برگاموت (Bergamot Orange) بیشتر به دلیل عصاره و اسانس خود شناخته می‌شود و از آن در صنایع غذایی، عطرسازی و به ویژه چای ارل گری استفاده می‌شود. طعم و عطر برگاموت، تلخی ملایم و رایحه‌ای مرکباتی و گل‌مانند دارد که آن را از لیمو و ترنج متمایز می‌کند.
| ویژگی | ترنج | لیمو | برگاموت |
|---|---|---|---|
| ظاهر | پوست چروکیده، ضخامت متوسط | پوست صاف و نازک‌تر، آبدار | گردتر، پوست ضخیم و معطر |
| طعم | ترش‌ـ‌تلخ | ترش و آبدار | تلخ و معطر، کمتر خوراکی مستقیم |
| کاربرد | مربا، شربت، دمنوش، عطرسازی | آشپزی، نوشیدنی، دسرها | چای ارل گری، عطرسازی، صنایع غذایی |
| رایحه | خوش‌بو، مرکباتی | ملایم و ترش | قوی، مرکباتی و گل‌مانند |
تفاوت بالنگ و بادرنگ چیست؟
شاید خیلی عجیب به نظر بیاد ولی میوه بادرنگ نوعی بالنگ محسوب میشه، با این تفاوت که بادرنگ پوست زبرتر، اندازه بزرگ‌تر و طعم ملایم‌تری نسبت به میوه بالنگ دارد. بادرنگ در ناحیه شمال ایران رشد می‌کند و به دلیل تلخی کمتری که دارد بیشتر برای تهیه مربا استفاده می‌شود.
اینطوری بگم که در واقع بیشتر مرباهایی که میخورید مربا بادرنگ تا بالنگ…
مضرات مصرف بیش از حد ترنج
مصرف بیش از حد ترنج هم مثل هر چیز دیگه ای می‌تواند عوارضی به همراه داشته باشد.
- تحریک و حساسیت دستگاه گوارش و ایجاد اسهال یا دل‌درد
- افزایش احتمال سوزش سر دل و برگشت اسید معده
- حساسیت پوستی یا واکنش‌های آلرژیک در افراد مستعد
- کاهش فشار خون بیش از حد در افرادی که داروی فشار مصرف می‌کنند
- تداخل با برخی داروها به دلیل ترکیبات فعال گیاهی
- خرابی دندان
کاشت و نگهداری گیاه ترنج
همان طور که گفتیم، ترنج یکی از قدیمی‌ترین گونه‌های مرکبات و گیاهی همیشه‌سبز است که به‌خاطر میوه‌های خاص و عطر دل‌انگیزش شناخته می‌شود. این گیاه در مناطق گرم و مرطوب، مدیترانه‌ای و نیمه‌گرمسیری به‌خوبی رشد می‌کند و می‌توان آن را هم در فضای باز و هم به‌صورت بن‌سای یا درختچه تزئینی در خانه نگهداری کرد.
ترنج برگ‌های سبز براق و گل‌های سفید با پرچم‌های زرد یا بنفش دارد و میوه‌اش با رنگ‌هایی از سبز تا نارنجی دیده می‌شود. هرچند طعم تلخ آن باعث می‌شود کمتر به‌صورت تازه مصرف شود، اما پوست معطرش در صنایع غذایی و تولید عطر بسیار پرکاربرد است.
| ویژگی | مشخصات |
|---|---|
| نام گیاه | Citron medica |
| نام رایج | ترنج، دست بودا |
| نوع گیاه | همیشه سبز برگ پهن |
| نیازهای نوری | نور کامل خورشید |
| نوع خاک | دارای زهکشی قوی و حاصل‌خیز |
| pH خاک | کمی اسیدی و دارای مقادیر بسیار کم نمک‌های محلول |
| زمان گلدهی | تابستان و پاییز |
| رنگ گل | گل سفید با پرچم‌های زرد رنگ |
| مدت زمان رسیدن میوه پس از کاشت | 2 تا 3 سال |
| بومی منطقه | آسیا |
روش نگهداری از گیاه ترنج
در ادامه 5 عامل مهم برای پرورش و نگهداری گیاه ترنج را بررسی می کنیم.
آبیاری گیاه ترنج
برای داشتن یک ترنج سالم و میوه‌دار، آبیاری منظم و مناسب اهمیت زیادی دارد. در سال اول بعد از کاشت، گیاه نیاز به آب بیشتری دارد و بهتر است هفته‌ای یک تا دو بار آبیاری شود، اما پس از رسیدن به بلوغ، مقاومت آن در برابر خشکی افزایش می‌یابد و می‌توان مقدار آب را کاهش داد. خاک باید همیشه کمی مرطوب بماند و از غرقاب شدن آن جلوگیری کنید تا ریشه‌ها پوسیده نشوند. استفاده از مالچ‌هایی مثل سنگریزه یا خزه می‌تواند رطوبت خاک را حفظ کند. برای تشخیص زمان آبیاری، کافی است با انگشت یا یک سیخ چوبی حدود ۳ سانتی‌متر از خاک را بررسی کنید و تنها زمانی که خشک بود، گیاه را آبیاری کنید.
نور گیاه ترنج
ترنج به نور زیادی نیاز دارد و روزانه ۸ تا ۱۲ ساعت نور مستقیم خورشید بهترین شرایط رشد آن است. در گلدان، کنار پنجره‌های جنوبی و در فضای باز، مکانی محافظت‌شده از بادهای شدید برای آن مناسب است. در زمستان، اگر هوای بیرون سرد است، گیاه را به داخل منتقل کنید و به تدریج آن را با محیط جدید آشنا کنید تا برگ‌ها دچار سوختگی نشوند.
خاک مناسب گیاه ترنج
خاک مناسب برای ترنج باید کمی اسیدی، حاصل‌خیز و دارای زهکشی خوب باشد تا آب اضافی به راحتی خارج شود و از پوسیدگی ریشه جلوگیری شود. گلدان مناسب باید کمی بزرگ‌تر از توپ ریشه باشد و دارای سوراخ‌های زهکشی کافی باشد.
کوددهی گیاه ترنج
کوددهی در بهار و تابستان هر سه هفته یک بار و در پاییز و زمستان نصف این مقدار توصیه می‌شود. استفاده از کودهای متعادل NPK باعث رشد سالم و افزایش گلدهی و میوه‌دهی می‌شود. ترنج به دما و رطوبت حساس است؛ بهترین بازه دما ۱۸ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد است و حداقل دمای قابل تحمل ۱۲ درجه است. رطوبت محیط برای رشد بهتر ضروری است و در هوای خشک می‌توان با اسپری آب یا دستگاه رطوبت‌ساز کمبود رطوبت را جبران کرد.
هرس کردن گیاه ترنج
برای هرس کردن ترنج، پایان زمستان و اوایل بهار بهترین زمان است. شاخه‌های مرده، شکسته یا کم‌تراکم را جدا کنید، پاجوش‌ها را حذف کنید و برگ‌های اضافی را برای کنترل شکل درخت و تشویق گلدهی ببرید. هرس درختان جوان به ایجاد اسکلت سالم و تشویق شاخه‌دهی کمک می‌کند.
روش تکثیر گیاه ترنج
تکثیر ترنج به‌سادگی از طریق قلمه انجام می‌شود. برای این کار به یک چاقوی تمیز و استریل، خاک تازه و ضدعفونی شده، ترکیبی که رطوبت را حفظ کند مانند پیت ماس یا الیاف نارگیل و هورمون ریشه‌زایی نیاز دارید.
ابتدا یک قلمه سالم از ساقه ترنج جدا کنید و چند روز اجازه دهید تا محل برش کمی خشک شود. سپس قلمه را در هورمون ریشه‌زایی فرو ببرید و در خاکی با زهکشی مناسب و ترکیبی از الیاف یا پیت ماس بکارید. گلدان را همیشه مرطوب نگه دارید و در محیطی گرم و مرطوب قرار دهید تا ریشه‌زایی به خوبی انجام شود. وقتی قلمه شروع به رشد تازه کرد، یعنی تکثیر موفقیت‌آمیز بوده و می‌توانید آن را به مکان جدید منتقل کنید. بهترین زمان برای قلمه‌گیری و کاشت ترنج بهار و تابستان است، بنابراین توصیه می‌شود در این فصول اقدام به تکثیر گیاه کنید.
آفات و بیماری های رایج گیاه ترنج
در طول نگهداری، ترنج مانند سایر مرکبات ممکن است به آفات و بیماری‌هایی مانند شته‌ها، کنه‌های تارعنکبوتی، شپشک آردی و شپشک معمولی مبتلا شود. بهترین راهکار، پیشگیری است؛ بنابراین گیاه را به‌طور منظم بررسی کنید و در اولین نشانه‌ها اقدام کنید. زرد شدن برگ‌ها، پیچ خوردگی، لوله شدن، لکه‌های غیرمعمول یا مشاهده زوائد چسبناک و شبکه‌های ابریشمی بین شاخه‌ها از علائم هشداردهنده وجود آفت هستند.
اگر با وجود مراقبت، گیاه به آفت مبتلا شد، می‌توانید از صابون‌های حشره‌کش، روغن‌های باغبانی یا روغن چریش برای کنترل و درمان آفات استفاده کنید تا سلامت ترنج حفظ شود.
کاربرد ترنج در آشپزی
خب رسیدیم به بحث شیرین خوردنیها… واقعاً این بخش، بخش مورد علاقه خودم هم هست. جالبه بدانید که میوه ترنج در آشپزی و نوشیدنی‌ها کاربردهای متنوعی داره می‌توانیم از آن برای تهیه مربا، دمنوش و شربت استفاده کنیم و با عطر و طعم خاصش نوشیدنی‌ها و خوراکی‌ها را دلپذیرتر کنیم.
طرز تهیه مربای بالنگ یا ترنج
دیدم خالی از لطف نیست که طرز تهیه مربای بالنگ رو هم با شما اشتراک بگذارم. البته طرز تهیه اش از مامانم پرسیدم که شما اینطوری فوت و فن مربای بالنگ مجلسی را هم یاد می‌گیرید.
مواد لازم برای تهیه مربای ترنج مجلسی
- ترنج يك پيمانه
- شكر دو پيمانه
- زعفران نصف قاشق چايخوري (اختیاری)
- ليموترش نصف عدد
- آب سه پيمانه
طرز تهیه مربای ترنج (بالنگ)
برای درست کردن مربای ترنج مجلسی، اول ترنج‌ها رو خوب بشویید و قسمت زرد پوستشون رو رنده کنید، فقط حواستون باشه قسمت سفیدش روی پوست بماند. بعد پوست‌ها رو خلالی یا مکعبی خرد کنید و برای اینکه تلخیش گرفته بشه، سه بار تو آب بجوشونید و هر بار آبش رو عوض کنید.
حالا شکر و آب رو با هم بذارید روی حرارت تا بجوشه، بعد پوست‌های ترنج رو اضافه کنید و با شعله ملایم بذارید بجوشه تا کم‌کم غلیظ شود. وقتی قوام پیدا کرد، زعفرون دم‌کرده رو اضافه کنید.
در آخر، آب نصف یه لیموترش رو اضافه کنید… اینکار باعث می‌شود که هم مربا شکرک نزنه و هم آب لیمو ترش یه عطر خاصی به مربا بالنگ شما میدهد.
طرز تهیه شربت اترنج (ترنج / نارنج)
دلم نیومد حالا که زدیم تو کار آشپزی دیگه شما را با شربت اترنج یا همان بهار نارنج شیرازی ها آشنا نکنم.
مواد لازم برای تهیه شربت ترنج (اترنج)
- ۱یا۲عدد نارنج (ترنج)
- نیم لیتر آب
- ۲ تا ۳ قاشق غذاخوری شکر
طرز تهیه شربت بهار نارنج(اترنج)
اول از همه، نارنج یا لیمو رو به برش‌های نازک تقسیم کنید و داخل یه ظرف آب بریزید. بهتره چند ساعتی بمونه تا طعم و عطرش حسابی توی آب آزاد بشه. بعد، شکر یا شهد رو بهش اضافه کنید و چند تکه یخ بندازید تا خنک و دل‌چسب بشه.
اگه دوست دارید، می‌تونید کمی تخم شربتی یا خاکشیر هم اضافه کنید، هرچند توی دستور اصلی خبری از این دو تا نیست ولی برای گرمازدگی تو تابستان عالیه…
کاربرد ترنج در صنعت
در ادامه فقط سه تا از مهمترین کاربردهای ترنج در صنعت غذایی و آرایشی و بهداشتی اشاره می‌کنیم.
- عطرسازی و محصولات بهداشتی: اسانس ترنج به دلیل رایحه مطبوع و تازه‌اش در تولید عطر، ادکلن و محصولات بهداشتی مانند لوسیون‌ها و صابون‌ها کاربرد فراوان دارد و به ایجاد حس شادابی و آرامش کمک می‌کند.
- صنایع غذایی و نوشیدنی: عصاره و پوست ترنج در تهیه انواع نوشیدنی‌ها، مربا، شربت، آب‌لیمو و محصولات خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و طعم خاص و مطلوبی به آن‌ها می‌بخشد.
- تولید روغن‌های گیاهی و صابون‌ها: روغن ترنج به دلیل خواص ضدباکتری و آرامش‌بخش خود در تولید روغن‌های گیاهی و صابون‌های آرایشی و بهداشتی کاربرد دارد و علاوه بر رایحه خوش، باعث مراقبت و محافظت از پوست می‌شود.
شعر زیبای ترنج از خواجوی کرمانی درباره خداوند
در آخر سر گفتم بهتره که این مطلب با شعر زیبای ترنج که یکی از زیباترین و معروف ترین غزلیات خواجوی کرمانی می باشد و درباره گفت و گو با پروردگار است، تمام کنم.
گفتا تو از کجائی کاشفته می نمائی
گفتم منم غریبی از شهر آشنائی
گفتا سر چه داری کز سر خبر نداری
گفتم بر آستانت دارم سر گدائی
گفتا کدام مرغی کز این مقام خوانی
گفتم که خوش نوائی از باغ بینوائی
گفتا ز قید هستی رو مست شو که رستی
گفتم بمی پرستی جستم ز خود رهائی
گفتا جویی نیرزی گر زهد و توبه ورزی
گفتم که توبه کردم از زهد و پارسائی
گفتا بدلربائی ما را چگونه دیدی
گفتم چو خرمنی گل در بزم دلربائی
گفتا من آن ترنجم کاندر جهان نگنجم
گفتم به از ترنجی لیکن بدست نائی
گفتا چرا چو ذره با مهر عشق بازی
گفتم از آنکه هستم سرگشته ئی هوائی
گفتا بگو که خواجو در چشم ما چه بیند
گفتم حدیث مستان سری بود خدائی
