زاج چیست؟

پودر زاج چیست؟

زاج نام عمومی گروهی از نمک‌های دوگانه سولفات است که معمولاً از ترکیب یک سولفات فلزی سه‌ظرفیتی (مثل آلومینیوم) با یک سولفات فلزی یک‌ظرفیتی (مثل پتاسیم یا سدیم) ساخته می‌شود. جالبه بدانید که این ماده  معدنی از دیرباز به دلیل خاصیت گس‌کنندگی، ضدعفونی‌کنندگی و توانایی انعقاد در صنایع و طب سنتی مورد توجه بوده است.

البته این قضیه زمانی جالبتر می‌شود که بدانید، شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مصریان باستان از زاج برای ضدعفونی کردن آب، دباغی چرم و حتی در فرایند مومیایی کردن استفاده می‌کردند حتی در ایران و سرزمین‌های اسلامی هم زاج در متون کهن طب سنتی با نام شب یمانی شناخته می شده است.

انواع زاج

در ادامه این مطلب از شیمی داکس، انواع زاج و کاربردهایی که هر کدام از انها دارند را بررسی می‌کنیم.

۱. زاج سفید

زاج سفید یا همان پتاس آلوم رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نوع زاج است. این ماده به صورت بلورهای شفاف یا سفیدرنگ دیده می‌شود و بیشترین کاربرد را در صنایع مختلف دارد که در ادامه بیشتر با این ماده معدنی اشنا خواهیم شد.

کاربردهای زاج سفید

• تصفیه آب: زاج سفید به‌عنوان یک ماده منعقدکننده ذرات معلق استفاده می‌شود و آب را شفاف‌تر می‌کند.
• صنایع نساجی و رنگرزی: در ثابت کردن رنگ روی پارچه‌ها و بهبود کیفیت رنگرزی کاربرد دارد.
• پزشکی سنتی: به‌عنوان ماده قابض برای بند آوردن خونریزی‌های سطحی و ضدعفونی زخم‌ها استفاده می‌شده است.
• آرایشی و بهداشتی سنتی: در گذشته برای سفت شدن پوست و کاهش تعریق به‌صورت موضعی به کار می‌رفت.

اگر علاقه مندید راجب زاج سفید و کاربردهای آن بیشتر بدانید بهتر است مطلب زاج سفید چیست و چه کاربردهایی دارد؟ را که قبلا به قلم بهروز زرقانی نوشته شده است را بخوانید.

۲. زاج سیاه

زاج سیاه نوعی زاج است که به دلیل داشتن ناخالصی‌های معدنی، به رنگ خاکستری تیره یا سیاه دیده می‌شود. زاج سیاه عمدتاً در طب سنتی کاربرد دارد که در ادامه بیشتر با این ماده معدنی سیاه رنگ اشنا خواهیم شد.

کاربرد زاج سیاه

• ضدعفونی‌کننده سنتی: در گذشته برای تمیز کردن زخم‌ها و جلوگیری از عفونت استفاده می‌شد.
• درمان‌های پوستی سنتی: گاهی برای کاهش عرق یا رفع بوی بدن به کار می‌رفت.
• مصرف در طب سنتی: به عنوان قابض برای بند آوردن خونریزی‌های سطحی کاربرد داشت.

۳. زاج سبز

زاج سبز به خاطر وجود ترکیبات فلزی مثل آهن یا مس، رنگ سبز مایل به خاکستری دارد. این نوع زاج در گذشته بیشتر جنبه دارویی و سنتی داشته و امروزه کاربرد صنعتی محدودی دارد.

کاربرد زاج سبز

• کاربرد دارویی سنتی: در گذشته برای برخی مشکلات پوستی و بهداشت دهان توصیه می‌شد.
• قابض و ضدعفونی‌کننده: خاصیت گس‌کنندگی داشت و در ضدعفونی سنتی به‌کار می‌رفت.

این نوع زاج همان طور که گفتیم، به دلیل داشتن ترکیبات فلزی مثل آهن یا مس، کاربردش محدودتر از زاج سفید بود

۴. زاج سرخ(زاج قرمز)

زاج سرخ به دلیل ناخالصی‌های اکسید آهن، رنگ قرمز یا قهوه‌ای پیدا می‌کند. جالبه بدانید که در متون قدیمی طب سنتی، زاج سرخ به‌عنوان ماده‌ای برای بند آوردن خون و ضدعفونی‌کننده شناخته می‌شده است.

کاربرد زاج سرخ

• بند آوردن خونریزی: در طب سنتی برای متوقف کردن خونریزی‌های سطحی استفاده می‌شد.
• ضدعفونی‌کننده: برای پاک‌سازی زخم‌ها و جلوگیری از عفونت به کار می‌رفت.
• مصارف دارویی سنتی: در نسخه‌های گیاهی به‌عنوان ماده کمکی تجویز می‌شد.
• کاربرد سنتی در زیبایی: گاهی برای تقویت پوست به شکل موضعی استفاده می‌گردید.

۵. زاج زرد

زاج زرد کمیاب‌تر از انواع دیگر است و رنگ آن به دلیل وجود ترکیبات گوگرد یا دیگر ناخالصی‌های معدنی به زرد یا نارنجی متمایل می‌شود. این نوع زاج بیشتر در گذشته کاربرد داشت و در صنایع امروزی کاربرد کمتری دارد.

این نوع زاج به خاطر داشتن گوگرد کمترین استفاده رو در طب سنتی داشته و دارد.

6. زاج آمونیومی (Ammonium Alum)

سولفات مضاعف آلومینیوم و آمونیوم که کاربرد آن عمدتاً در صنایع نساجی، تصفیه آب و به عنوان منعقدکننده در آزمایشگاه‌ها می‌باشد.

7. زاج کروم (Chromium Alum)

سولفات مضاعف کروم و پتاسیم است که کاربرد اصلی آن در صنعت دباغی چرم و تولید رنگ‌های مقاوم به حرارت می‌باشد.

8. زاج سزیم (Cesium Alum)

نوعی سولفات مضاعف با یون سزیم که به صورت صنعتی تولید می‌شود و بیشتر کاربرد آزمایشگاهی و تحقیقاتی دارد.

9. زاج تالیوم (Thallium Alum)

سولفات مضاعف آلومینیوم و تالیوم، نادر و سمی که این نوع زاج بصورت محدود در تحقیقات شیمیایی و معدنی کاربرد دارد و استفاده عمومی ندارد.

10. زاج منیزیم (Magnesium Alum)

سولفات مضاعف منیزیم و آلومینیوم بیشتر در تصفیه آب و برخی فرایندهای صنعتی خاص کاربرد دارد.

11. زاج ایندیم (Indium Alum)

سولفات مضاعف آلومینیوم و ایندیم، کمیاب و صنعتی می باشد که عمدتاً در تحقیق و توسعه و صنایع نیمه‌رسانا استفاده می‌شود.

خطرات و عوارض زاج

زاج اگرچه در گذشته در طب سنتی و کاربردهای خانگی استفاده می‌شده، اما مصرف نادرست آن می‌تواند خطرناک باشد. تماس طولانی با پوست ممکن است باعث خشکی و تحریک شود و مصرف خوراکی بیش از حد می‌تواند به معده و دستگاه گوارش آسیب بزند. همچنین استفاده بی‌رویه از زاج برای اهدافی مثل بهداشت زنان یا درمان‌های خانگی، بدون پایه علمی و پزشکی، ممکن است منجر به عوارض جدی از جمله التهاب و آسیب بافتی شود. به همین دلیل توصیه می‌شود از مصرف خوراکی یا درمانی خودسرانه زاج پرهیز شود و تنها در کاربردهای صنعتی و مجاز استفاده گردد.

شرایط ایمنی و نگهداری (MSDS)

حتماً به این نکات توجه کنید که این ماده باید در محیط خشک و خنک و به دور از رطوبت قرار گیرد، چون کریستال‌های آن آب‌دوست هستند و در رطوبت هوا تغییر شکل می‌دهند. تماس مستقیم با پوست و چشم بهتر است اجتناب شود و هنگام کار با آن از دستکش و عینک ایمنی استفاده گردد. در صورت بلع تصادفی، می‌تواند موجب تحریک شدید معده و استفراغ شود. همچنین باید از دسترس کودکان دور نگه داشته شود. به طور کلی رعایت اصول ایمنی شیمیایی برای کار با زاج مانند سایر مواد شیمیایی الزامی است.